Celem projektu jest zainicjowanie, w oparciu o Centrum Badań nad Teatrem Muzycznym UAM, systematycznych badań nad librettem operowym jako integralną częścią literatury i kultury rodzimej oraz publikacja wyników tych badań, prowadzenie kwerend i publikacja librett polskich i tłumaczonych na język polski, upowszechnianie badań obcych na temat libretta i teatru muzycznego oraz integracja środowisk akademickich i artystycznych wokół tematyki teatru muzycznego w Polsce.

Libretto operowe, znajdujące się na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat za granicą pod szczególną obserwacją wielu znawców problematyki: literaturoznawców, muzykologów i teatrologów, staje się przedmiot badań różnych dyscyplin humanistycznych. Próby redefinicji tego gatunku podejmowane są na różnych polach, a uwzględniane w badaniach perspektywy – interdyscyplinarna i kontekstowo-historyczna – przyczyniają się do znacznego poszerzenia tak zakresu wiadomości szczegółowych dotyczących konkretnych zagadnień i dzieł, jak również pól refleksji próbujących wypracować swoisty wzór i modelowe założenia tej specyficznej formy. Prezentowane jeszcze na początku lat sześćdziesiątych definicje libretta jako niepełnego, mało wartościowego tworu, ni to literackiego, ni to muzycznego, znajdującego się na obrzeżach działań dyskursywnych i teatralnych, zawdzięczającego swe istnienie wyłącznie formie muzycznej, zdecydowanie straciły już aktualność. Także propozycje dramatologiczne, pomijające libretto jako pełnoprawny byt teatralny, spychając je tym samym na rubieże teatrologicznych zainteresowań, uznawane są obecnie za nieuprawnione i niezgodne z jego faktycznym status quo (np. Ch. Balme, Wprowadzenie do nauki o teatrze, przeł. W. Dudzik, M. Leyko, Warszawa 2002).

Librettologiczne projekty badawcze i centra badań nad librettem – niemieckie, włoskie, francuskie – oraz realizowane pod takim patronatem międzynarodowe interdyscyplinarne granty badawcze, są realnym potwierdzeniem ważnego przesunięcia akcentów w recepcji tego gatunku. Owo przesunięcie akcentów dotyczy przede wszystkim rozpoznania i uznania libretta za ważny gatunek literacki (np. K.G. Just, Marginalien. Probleme und Gestalten der Literatur, Bern 1976), a co z tym związane, z jego rehabilitacją względem innych form literackich, w tym szczególnie dramatycznych. Librettologia uprawiana za granicą, jako stosunkowo młoda dziedzina, dopracowała się syntetycznych opracowań, studiów podejmujących próbę ustalenia cech normatywnych, na stałe wpisanych w model libretta, niezmiennych w klasie wyznaczników podstawowych w jego różnorodnych odmianach, konwencjach i historycznych kontekstach, tak dramatyczno-muzycznych, jak i teatralnych (np. A. Gier, Das Libretto. Theorie und Geschichte einer musikoliterarischen Gattung. Darmstadt 1998).

Ustalenia poczynione w toku badań prowadzonych za granicą, a także, w skromnym zakresie, w Polsce, pozwalają na następujące niżej stwierdzenia i wynikające z nich postulaty. Zatem libretto to:

1. tekst literacki o szczególnym przeznaczeniu i wynikającej z tego faktu strukturze, ściśle związanej zarówno z rozwojem form literackich, jak i ewolucją muzycznych idiomów opery. Tym samym nieodzowne jest badanie go za pomocą kategorii wypracowanych przez naukę o literaturze i muzykologię;
2. projekt dramaturgii zrealizowanej siłami tekstu, muzyki i obrazu scenicznego, wymagający analizy i interpretacji uwzględniającej szeroko rozumiane kompetencje teatrologiczne;
3. wyjątkowe narzędzie transferu i obiegu tematów, idei, wątków, estetyk etc. wspólnych kulturze europejskiej kilku stuleci – fakt ten otwiera potrzebę umieszczenia libretta i jego opisu w polu historii idei, antropologii, tematologii, teorii przekładu i innych dziedzin. Badania tak zakrojone przynoszą za granicą znakomite efekty poznawcze, pozwalające w nowy sposób spojrzeć na samo libretto, a także wnoszą istotne ustalenia oświetlające kulturę literacką i teatralną zarówno epok dawnych, jak i naszego czasu (dość wspomnieć tutaj znakomitą monografię treści dziewiętnastowiecznych librett autorstwa Gerharda Anselma, Die Verstädterung der Oper. Paris und das Musiktheater des 19. Jahrhunderts [1992], tłum. na ang.: The urbanization of opera: music theater in Paris in the nineteenth century, translated by M. Whittall, Chicago – London 1998, a także szczegółowe i bardzo liczne studia takich autorów, jak Stefan Kunze, Wolfgang Osthoff, Silke Leopold, Sieghart Döhring, Sabine Henze-Döhring albo Reinhard Strohm). Polskie badania prezentują się w tej mierze znacznie skromniej, a co więcej, brakuje im systematycznej koncentracji na konkretnych zagadnieniach, opracowywanych kompleksowo i z interdyscyplinarnym nastawieniem. Zauważyć też można znaczącą dysproporcję między badaniami skupionymi na muzyce operowej, prowadzonymi przez historyków i teoretyków muzyki i dostępną dzięki nim wiedzą, a wiedzą na temat libretta.

Opera jako forma muzyczno-teatralna, którą cechowała już od XVII wieku niezwykła ekspansywność i rozmaitość gatunków, miała charakter uniwersalny zarówno w zakresie podejmowanych tematów, jak i zasięgu terytorialnego. Jednocześnie jednak, już od XVIII wieku, pojawiały się rozmaicie motywowane, partykularne odmiany gatunkowe (niemiecki singspiel, francuska opèra comique, angielska maska), które współtworzyły właściwe dla nich teksty, posiadające często niemałą wartość literacką. Libretta, a także ich przekłady i przeróbki wchodziły w obieg literatury i kultury narodowej, stanowiły inspirację dla innych form literackich, szczególnie dla dramatu, także dla form lirycznych i powieściowych, później dla filmu. Wraz z muzycznym opracowaniem, współtworzyły zręby estetyki poszczególnych epok (wskazać można np. na rolę afektów w operze dla kształtowania form ekspresji podmiotu w literaturze i teatrze, znaczenie struktury libretta dla wykształcenia się tendencji epickich w dramacie XIX i XX wieku, na zjawisko tzw. opery literackiej w XX wieku i in.). Jednocześnie pozostawały w ścisłym związku z literaturą, korzystając z fabuł i sytuacji opracowanych już wcześniej w dziełach epickich, a przede wszystkim w dramacie, stanowiły ważne ogniwo w procesie renarracji wielu kanonicznych wątków kultury (mity antyczne, wielkie dramaty i eposy) oraz tematów proponowanych przez kulturę popularną, w różnych stadiach jej rozwoju (powieść, opowiadanie, notka gazetowa, film), a także przez współczesne formy muzyczne, od jazzu poczynając.

W polu uwagi projektowanych badań znajdują się: historia, teoria i estetyka librett operowych (i innych form teatru muzycznego), napisanych po polsku i przełożonych z innych języków, a także libretta obcojęzyczne, współtworzące dzieła słowno-muzyczne mające szczególne znaczenie dla polskiej kultury teatralnej i literackiej. Przy zastosowaniu wspomnianych wyżej, interdyscyplinarnych metod zamierzone badania pozwolą zarysować i wypełnić obszary kultury polskiej dość słabo dotąd rozpoznane. Najbardziej obiecujące poznawczo wydają się następujące zagadnienia:

1. Dynamika przepływów założeń formalnych, gatunkowych, między obcym i rodzimym teatrem muzycznym (librettem) a literaturą polską, także teatrem i sztuką popularną – kierunek inspiracji jest oczywiście dwustronny;
2. Ogólnoeuropejski transfer idei filozoficznych, cywilizacyjnych, estetycznych, politycznych etc., dokonywany za sprawą opery i libretta, a w tym szczególnie ich modyfikacje i „nostryfikacje” w obrębie własnej kultury (np. Wolny strzelec Kinda-Bogusławskiego);
3. Napięcie między uniwersalnym (globalnym) i partykularnym wymiarem kultury rozwijającej się na ziemiach polskich, które wyrażało się, z jednej strony, przyjmowaniem i przetwarzaniem obcych rozwiązań, z drugiej – oryginalnymi propozycjami w zakresie tematów i estetyki (przykładem cykl oper „królewskich” z przełomu XVIII i XIX wieku ). W tym kontekście ważne jest uwzględnienie librett powstających (i tłumaczonych) ówcześnie w językach innych niż polski, m.in. ukraińskim, białoruskim, rosyjskim, litewskim, niemieckim.

Powyższe założenia znalazły już realizację w postaci czterech seminariów librettologicznych „Natchnienie poety i muzyka żenić się z sobą powinny…” (grudzień 2011, przy współpracy Komisji Muzykologicznej PTPN), oraz „Libretto operowe w Europie Środkowej i Wschodniej” (grudzień 2012), „Libretto i przekład” – „Opery Beniamina Brittena” (grudzień 2013) oraz „Libretto w operze XX i XXI wieku” (styczeń 2015). Wyniki zainicjowanych w ten sposób badań są publikowane w formie monografii. Tematyka seminariów , które już się odbyły, a także seminariów projektowanych, gromadzi zespół badaczy skoncentrowanych na danym zagadnieniu i wywodzących się z różnych środowisk naukowych w sensie terytorialnym, a przede wszystkim w rozumieniu prezentowanych dyscyplin. Efektem projektowanych prac będzie też publikacja przekładów tekstów fachowych na temat opery na stronie internetowej oraz wydania źródeł, czyli tekstów librett. Udział w różnych pracach Centrum, w seminariach i konferencjach, biorą także doktoranci i studenci różnych ośrodków.

Description of the grant
The aim of the project is to initiate, under the aegis of the AMU Centre for Research into Music Theatre, systematic research into the operatic libretto as an integral part of Polish literature and culture and to publish the results of that research, to find and publish Polish librettos and foreign librettos translated into Polish, to disseminate foreign research into the libretto and into music theatre in general and to integrate academic and artistic environments around the subject of music theatre in Poland.
The operatic libretto, which for the last thirty years has been closely studied abroad by many experts on its various aspects, and so scholars specialising in music, literature and theatre, is a subject of research in various humanistic disciplines. Attempts at redefining this genre are being pursued on many fronts, and the perspectives considered as part of the research – the interdisciplinary approach and historical context – help to significantly expand both the scope of detailed knowledge concerning specific topics and works and also the areas of the reflection that seeks to elaborate a distinctive model and exemplary premises of this specific form. The definitions of the libretto that were still being advanced at the beginning of the sixties, as a deficient product of little worth, neither literary nor musical, on the periphery of discursive and theatrical activities, owing its existence solely to the musical form, have clearly lost their currency. Similarly, dramatological propositions denying the libretto a full theatrical existence, thereby relegating it to the margins of theatrological interest, are nowadays regarded as groundless and incommensurate with its actual status (e.g. Christopher Balme, Einführung in die Theaterwissenschaft, Berlin 1999; Eng. edn as The Cambridge Introduction to Theatre Studies, Cambridge 2008).
Librettological research projects, German, French and Italian centres for research into the libretto and the international interdisciplinary research grants awarded to them are tangible evidence of an important re-accentuation in the reception of this genre. That shifting of accents concerns first and foremost the identification and recognition of the libretto as an important literary genre (e.g. K. G. Just, Marginalien. Probleme und Gestalten der Literatur, Bern 1976), and consequently its rehabilitation in relation to other literary forms, especially dramatic forms. The librettology cultivated abroad, although a relatively young discipline, has already produced synthesising publications, as well as studies seeking to establish the normative features that are permanently inscribed in the model of the libretto, the invariable basic determinants of its different varieties, conventions and historical contexts, both dramatic-musical and theatrical (e.g. A. Gier, Das Libretto. Theorie und Geschichte einer musikoliterarischen Gattung, Darmstadt 1998).
Findings established in the course of research conducted abroad and also, to a modest extent, in Poland allow us to make the following assertions and to advance postulates resulting from them. Thus a libretto can be defined in the following terms:
1. A literary text of a specific purpose and of a structure that results from that purpose, strictly linked to both the development of literary forms and also the evolution of the musical idioms of opera. Hence, it is essential to study it by means of categories elaborated by literature studies and musicology;
2. The blueprint for a dramatic structure brought to life through text, music and visual presentation, demanding analysis and interpretation that takes account of theatrological competences as broadly understood;
3. An exceptional instrument for the transfer and circulation of themes, ideas, motifs, aesthetics and so on that have been common to European culture for several centuries – this entails the need to place the libretto and its description in the field of the history of ideas, anthropology, thematology, translation theory and other disciplines. Foreign research orientated in this way has brought excellent cognitive results, affording a new look at the libretto itself and bringing crucial findings illuminating literary and theatrical culture of both former times and our own times. Suffice it to mention here Gerhard Anselm’s excellent monograph of the content of nineteenth-century librettos Die Verstädterung der Oper. Paris und das Musiktheater des 19. Jahrhunderts [1992] (Eng. tr. as The Urbanization of Opera: Music Theatre in Paris in the Nineteenth Century, tr. M. Whittall, London 1998), and also the numerous detailed studies by such authors as Stefan Kunze, Wolfgang Osthoff, Silke Leopold, Sieghart Döhring, Sabine Henze-Döhring and Reinhard Strohm. In this respect, Polish research has been much more modest, and it is also lacking systematic focus on specific issues, studied in a complex and interdisciplinary way. One also notes a considerable disproportion between research focussing on operatic music, pursued by music historians and theorists, and the knowledge made available thanks to that research, on one hand, and knowledge of the libretto, on the other.
Opera as a musical-theatrical form, which from the seventeenth century was characterised by a remarkably wide variety of genres, was of a universal character, in terms of both the subjects addressed and its territorial reach. At the same time, however, from the eighteenth century onwards, there also appeared particular varieties of the genre, motivated by various factors (German singspiel, French opéra comique, English masque), which produced their own characteristic texts, often possessing considerable literary value. Librettos, as well as their translations and arrangements, entered the circulation of national literature and culture, inspiring other literary forms, especially drama, as well as lyric forms and novels, and later also film. Together with their musical settings, they created a framework for the aesthetics of particular eras (one may point, for example, to the role of the affects in opera for shaping the forms of expression of the subject in literature and theatre, the significance of the libretto’s structure for shaping epic tendencies in drama of the nineteenth and twentieth centuries, and the phenomenon of ‘literary opera’ in the twentieth century). At the same time, they maintained a close link to literature, drawing on plots and situations previously elaborated in epic works, and especially in drama, as well as constituting an important link in the process of the re-narration of many canonic cultural motifs (ancient myths, great dramas and eposes) and of themes proposed by popular culture, at various stages in its development (novel, novella, newspaper article, film), and also by contemporary musical forms, beginning with jazz.
The projected research will cover the following areas: the history, theory and aesthetics of librettos in opera (and in other forms of music theatre), written in Polish and translated from other languages, as well as foreign-language librettos of verbal-musical works of particular significance for Polish theatrical and literary culture. With the application of the interdisciplinary methods referred to above, the intended research will allow us to outline and fill in areas of Polish culture hitherto rather poorly studied. The following aspects would appear to be cognitively the most promising:
1. The dynamic of the flow of formal and generic premises between foreign and domestic music theatre (libretto) and Polish literature, also between theatre and popular art – the inspirations are, of course, two-way;
2. The Europe-wide transfer of philosophical, civilisational, aesthetic and political ideas, etc. effectuated by means of opera and librettos, in particular their modifications and ‘nostrifications’ in the ‘recipient’ country (e.g. Kind-Bogusławski’s Wolny strzelec [Der Freischütz]);
3. The tension between the universal (global) and particular dimensions of the culture developing on Polish soil, which was expressed, on one hand, in the adoption and processing of foreign solutions and, on the other, in original propositions for themes and aesthetics (e.g. the cycle of ‘royal’ operas from the turn of the nineteenth century). Within this context, it is important to take account of librettos written (and translated) at that time in languages other than Polish, including Ukrainian, Belarusian, Russian, Lithuanian and German.
The above premises have already been realised in the form of four librettological seminars: ‘The poet’s inspiration and the music should marry…’ (December 2011, with the collaboration of the Musicology Committee of the Poznań Society for the Friends of Learning), ‘The operatic libretto in Central and Eastern Europe’ (December 2012), ‘Libretto and translation’ and ‘The operas of Benjamin Britten’ (December 2013) and ‘The libretto in opera of the twentieth and twenty-first centuries’ (January 2015). The results of the research initiated in this way are being published in the form of monographs. The subject matter of the seminars that have already taken place and also of the projected seminars is being assembled by a team of scholars – including undergraduate and doctoral students – focussing on a particular issue and associated with different academic centres and different disciplines. The projected work will also result in the publication of translations of professional texts on the subject of opera on the Centre’s website and also the publication of the sources, that is, the texts of librettos. The Centre also organises open lectures, seminars and meetings with opera directors and singers.